de Volkskrant, 1 mei 2003

Voilà Abramovic

door Sacha Bronwasser

interview | Marina Abramovic

Nog steeds is Marina Abramovic radicaal. Nog steeds doet ze performances die het voorstellingsvermogen te boven gaan; de diva is met haar tijd meegegaan. 'Maar ik ben er niet om de markt te voorzien van snel en gemakkelijk werk.'

Van je grootste vijand leer je het meest. Aan dit motto trok performancekunstenaar Marina Abramovic zich begin jaren negentig uit de ellende omhoog. Twaalf jaar hadden haar partner Olay (Owe Laysiepen) en zij samen gewerkt, samen geleefd, samen geademd, en waren ze een begrip geworden. Marina en Olay, die elkaar in soms urenlange performances tot het uiterste tergden, sloegen, tegen elkaar opbotsten of dagenlang aanstaarden; proeves van uithoudingsvermogen en liefde. Als apotheose waren ze 1988 over de Chinese Muur gelopen: zij vanuit het westen, hij vanuit het oosten. Geen huwelijk, maar een scheiding volgde toen zij elkaar ontmoetten en zo bleef ze achter: net veertig, dik en lelijk en een geamputeerde kunstenaar. Voor het eerst deze ochtend neemt Marina Abramovic een hap adem om rustig en precies te formuleren. 'Het idee om mezelf te gaan spelen kwam voort uit de extreme pijn die ik ervoer na de scheiding van Ulay', zegt ze. 'Hoe moest ik omgaan met dit drama? De enige oplossing die ik had was om de pijn te spelen.' En dus koos zij voor de vijand van de performancekunstenaar: het theater. Waar het publiek geen deelnemer, maar voyeur is in het donker; waar een voorstelling hooguit twee uur duurt, waar je niet bent maar speelt. En bovendien koos ze voor de autobiografische voorstelling Biography ook nog de meest gehate variant: die van de opera, in een setting van goud en pluche. Marina Abramovic moest van zichzelf zingen, dansen, de glamour girl uithangen. En raadt eens: ze vond het heerlijk.

Volgende week opent in het Nederlands Instituut voor de Mediakunst een overzicht van Marina Abramovic (1946). Bij het samenstellen van het recente overzicht van dertig jaar videokunst in Nederland kwamen Montevideo en Abramovic erachter dat zij, de door toeval en liefde in Nederland belande Joegoslavische, zo'n beetje de enige constante in die geschiedenis is. En terwijl ze groot is in Amerika en Japan, lijkt juist Nederland haar te vergeten. Er zal voor ons minder bekend videowerk te zien zijn van de afgelopen acht jaar. Werk waarin Abramovic de mambo danst op op magnetische schoenen. De toeschouwer kan meedoen, het hoofd licht en de voeten vastgeplakt. Maar ook zijn er honderdtwintig zingende monniken, die je onderdompelen in een bad van gezang, en frenetiek dansende mannen in de installatie The Hunt. En is er de installatie Spirit House, waar je dwaalt langs een Abramovic die de tango danst, de zweep over haar rug legt tot bloedens toe en ademt in een bad van ijs. Nog steeds is Abramovic radicaal. Nog steeds doet ze performances die het voorstellingsvermogen te boven gaan; nog steeds bezoekt ze regelmatig de Dalai Lama en doet ze een beroep op een soort spiritualiteit die in Nederland al snel als zweverig wordt beschouwd. Maar waar haar vroegere partner Ulay koos voor een teruggetrokken bestaan, verft Abramovic er haar lippen bij, leidt het leven van een ster met huizen in Amsterdam en New York, geeft les op meerdere academies tegelijk en geniet met volle teugen van het succes. Als de fotograaf arriveert spreidt ze een hand tubetjes uit op de bank, mompelt spottend: 'let me put up some light make-up, in my age' en verandert in een oogwenk in een diva. In haar statige pand, in de jaren tachtig als bouwval gekocht en 'nooit klaar', drukt ze het bezoek de toebehoren van een nieuw espressoapparaat in handen: here, you do it. Ze overrompelt door de woordenstroom, zwaar van het Balkan-accent, en door de kracht waarmee ze de melk opschuimt tot ze haar vingers eraan brandt. Een grote, maar ook zeer compacte

----------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------

vrouw. In de documentaire Balkan Baroque (Pierre Coulibeuf, 1999) somde ze haar sterke en zwakke punten zelf al op: grote neus, smalle taille, brede beupen, voilà (armen gespreid en voluit gezongen): Abramovic! Eenmaal in de hoge huiskamer, gezeten op de bovenmaatse bank, wil ze vóór alles het blad Art in America laten zien waar ze op de cover staat. 'Dat gebeurt niet zomaar hoor', verduidelijkt ze, Haar performance House with Ocean View, afgelopen december in New York, is 'misscbien wel het radicaalste dat ik ooit gedaan heb'. In galerie Sean Kelly in New York verbleef ze twaalf dagen in een openbare kijkdoos. Drie kamertjes hoog aan de wand, de voorzijde open, met de vloer verbonden door ladders met slagersmessen als sporten. Ze at niet, las niet, dronk alleen water, douchte en ging naar het toilet voor de ogen van iedereen en kon ook nog eens door een telescoop bespied worden: niets te verbergen. Twaalfduizend mensen kwamen kijken, en bleven soms urenlang of kwamen dagelijks terug. 'Het was mijn ode aan New York', zegt ze.'In New York, stad van de haast en de vluchtigbeid, is na elf september 2001 een enorm gevoel van kwetsbaarbeid ontstaan. Het idee dat je ieder moment kunt sterven heeft echt de levensbouding van de mensen veranderd.' Abramovic wilde iets voor de stad doen, en zich daartoe zo kwetsbaar maken als maar mogelijk is. 'Ik wilde een heel direct contact leggen met het publiek, zo direct als ik dat nog nooit heb gedaan.' Door het vasten werd ze eerst ziek, kreeg hoofdpijn, werd duizelig: alle stadia die ze kende van eerdere oefeningen in het vasten en mediteren. Ze begon mensen aan te kijken, zo lang mogelijk, om te kijken of ze energie kon overbrengen. 'Mijn staat tijdens deze performance is misschien het best te omschrijven als: een compleet hier en nu', zegt ze. 'Ik mocht niet wegzakken, niet instorten; de ruimtes waren zo gebouwd dat ik steeds van de ene kamer naar de andere moest springen.' Al eerder maakte ze mee dat alle zintuigen veel scherper worden na een paar dagen vasten. Ze begon aura's te zien, de mensen te ruiken, voelde de energie in golven op haar af stromen. 'Mijn geest was nooit ergens anders, maar altijd daar, bij de toescbouwers. Voor het eerst werden het publiek en ik één: ik offerde mij op, zij gaven mij energie. Ik heb nog nooit zoveel liefde gevoeld.' Het is verleidelijk de geestelijke en lichamelijke kracht, grondstof voor al het werk van Abramovic, terug te voeren op haar antecedenten. Geboren in Belgrado als dochter van een partizanenechtpaar , de vader later een hoge generaal, haar moeder kunsthistorica en directrice van een museum. Grootvader geestelijke en heilig verklaard na zijn dood: voilà, Abramovic. Ze studeerde in Belgrado en Zagreb. Haar moeders commentaar op haar eerste soloten- toonstelling van schilderijen: 'Mooie lijsten'. Ze gaf het schilderen eraan en veroorzaakte opschudding met haar eerste performances. Bijvoorbeeld toen ze een vijfpuntige communistische ster in Belgrado op de grond tekende en in brand stak, erin ging liggen en bijna stikte door het zuurstofgebrek. Ze sneed de ster met een scheermes in haar buik, slikte voor publiek zware medicijnen voor psychoses en stelde zich ter beschikking aan het publiek; met wederom bijna fatale afloop. Ook dit hele vroege werk heeft ze als veertiger en vijftiger nog herhaald. Nog eens kamde ze haar haren als een bezetene, net als in Art must be beautiful, Artist must beautiful (1975). Nog eens sneed ze in haar buik. Zelfs Ulay zag ze na acht jaar terug, en nog eens hingen ze aan weerszijden van een boog, de pijl op haar hart gericht, zoals in Rest Energy uit 1980. Met dit verschil: nu lachte Ulay erbij. 'Als het alleen maar een priveverhaal is, zit niemand erop te wachten. Maar ik zoek in mijn eigen leven en geschiedenis, net als iedere kunstenaar trouwens, naar beelden en metaforen die voor iedereen van waarde kunnen zijn.' De oorlog in haar vaderland en de schaamte die ze daarover voelde, verbeeldde ze in een performance die op de Biennale van Venetie van 1997 de Gouden Leeuw won. Dagenlang zat Abramovic in de goederenlift op een almaar grotere berg bloederige runderbotten, en ging de stinkende karkassen te lijf met water en zeep. Er kwam nog veel meer bij, in die afgelopen tien jaar dat ze in haar 'tijdelijk eeuwige' gastland Nederland maar sporadisch in beeld kwam. Een veel grotere rol voor het publiek bijvoorbeeld, die ze voorwerpen en ruimtes aanbood waarin ze zelf konden optreden. Ze maakte bedden waarin mensen in kilo's kamille konden liggen, hokjes waarin je door magneten 'opgeladen' kon worden met energie, schoenen van kwarts waarin je geestelijk op reiskon gaan. 'Het lichaam is altijd centraal blijven staan' zegt ze nu, 'soms is het mijn lichaam, dan weer dat van het publiek'.

Soms is het het lichaam van een student. Na de tweelijvige boeken Artist Body en Public Body komt er nu Student Body, met daarin vragen van studenten en antwoorden van Abramovic, en alleen maar werk van de studenten die ze, 'als enige fulltimeperformance-docent in Europa', al jarenlang heeft. 'Lesgeven is voor mij geen broodwinning, maar deel van mijn werk', zegt Abramovic terwijl ze werk van studenten laat zien. 'Hier, dit meisje masseert een boom, fantastic piece'. Haar lesmethode is niet kinderachtig: eerst ondervraagt ze de studenten, om te zien of er geen depressieven, gekken, drugsverslaafden of zwangeren bij zitten. 'En dan beginnen we aan wat ik Cleaning The House noem. Vijf dagen vasten, niet praten. Met een blinddoek om het bos in, alleen. En daama werk maken waarbij ze alleen hun eigen lichaam mogen gebruiken. Het gaat allemaal over zelfcontrole, uithoudingsvermogen, wilskracht, grenzen verleggen.' Niets treurigers dan kunstenaars uit de jaren zeventig die alleen nog maar hun collega's uit de seventies zien, vindt ze. 'Door mijn studenten krijg ik het gevoel van hedendaagsheid. Ik geef ze mijn ervaring, zij geven mij het heden.' En in dat heden zijn haar performances, hoezeer ook geworteld in de jaren zeventig, meer dan ooit op z'n plaats vindt ze.

'De verhouding tot het lichaam is heel erg veranderd, de afgelopen jaren. We leven in een sceptische tijd, waarin we wel alles mogen zien maar tegelijkertijd heel afstandeliik zijn.' Vroeger nam een publiek de tiid, wil ze maar zeggen om viif, zes dagen met een performer door te brengen en ging die ervaring, inclusief de verveling, dan ook delen. 'Nu is alles teruggebracht tot stukjes hapklare brokken van een minuut of twee, die hooguit gelooped worden'. 'Maar ik ben er niet om de markt te voorzien van snel en gemakkelijk werk. Want het gevolg van al die snelheid is de steeds kortere perceptie, niemand kan zich meer ergens op concentreren.' En uit de reacties van haar publiek maakt Abramovic op dat mensen juist tijd nodig hebben. Bij House with Ocean View vroeg ze een lange tijd en kreeg ze die ook. 'Dat wordt mijn taak: mensen te laten stoppen en nadenken. En het is een eerlijke deal: jij geeft me je tijd, ik geef jou mijn werk. Geen tijd? Dan geen werk.'

Marina Abramovic. Nederlands Instituut voor de Mediakunst Montevideo/TBA, Keizersgracht 264, Amsterdam. 9 mei Urn 5 juli, di-za 13-18u, Lezing Marina Abramovic, Passagiersterminal Amsterdam, 11 mei 20.OOu,info: www.montevideo.nl

Marina Abramovic